Το Αυγό της Αναγέννησης

Tο αυγό είναι ένα πανάρχαιο σύμβολο που σχετίζεται με την (ανα)γέννηση, τη γονιμότητα, την αφθονία. Σύμφωνα με τον πελασγικό μύθο της δημιουργίας η Ευρυνόμη, μία από τις αρχαιότερες θεές, που προέκυψε από το Χάος, διαχώρισε τον ουρανό από τη θάλασσα και έπλασε από τον Βόρειο Άνεμο, τον σύζυγό της Οφίωνα, που, όπως προδίδει το όνομά του, είχε τη μορφή φιδιού. Εν συνεχεία γέννησε το "Κοσμικόν Ωόν", γύρω από το οποίο κουλουριάστηκε ο Οφίων εφτά φορές, μέχρι που άνοιξε στα δύο και δημιουργήθηκαν ο ήλιος, η σελήνη, τα άστρα, τα βουνά, τα ποτάμια και όλα τα ζωντανά πλάσματα. Το ζεύγος έζησε στον Όλυμπο μέχρι που η Ευρυνόμη έστειλε τον Οφίωνα στα βάθη της γης και δημιούργησε τους Τιτάνες, τις Τιτανίδες και τον πρώτο άνθρωπο, Πελασγό, από τη γη της Αρκαδίας. Έπειτα από την κυριαρχία του Κρόνου και της Ρέας, η Ευρυνόμη αποσύρθηκε στον Ωκεανό ως κόρη του Ωκεανού και της Τηθύος και μητέρα των Τριών Χαρίτων. Η Ευρυνόμη λατρευόταν σε ένα περιστοιχισμένο από κυπαρίσσια ιερό, στις δυσπρόσιτες όχθες της Νέδας ή Νέδης, κοντά στην πόλη Φυγάλεια της Αρκαδίας. Το ξόανό της την απεικόνιζε με τη μορφή γοργόνας που οι Φυγαλείς είχαν δεμένο με χρυσές αλυσίδες.

Ο κοσμογονικός συμβολισμός του αυγού αναφέρεται πολλάκις στα κείμενα των Αιγυπτίων, οι οποίοι πολύ συχνά περιγράφονται ως «έχοντας εκκολαφθεί από ένα αυγό», τη γυναικεία μήτρα, σε μια παραλλαγή του οποίου, τη σαρκοφάγο (ομώνυμες λέξεις στην αιγυπτιακή γλώσσα), θα επιστρέψουν μετά θάνατο. Σύμφωνα με μία εκδοχή της αρχαιότερης Αιγυπτιακής κοσμογονίας, του μύθου της Ερμούπολης (γνωστού και ως κοσμογονία της Οκτάδας), μέσα από το υδαρό χάος αναδύεται το «κοσμικό αυγό», το οποίο εκκολάφθηκε από την «ουράνια χήνα» (αναγνωρίζεται ως ο θεός της γης, Γκεμπ, στην Ηλιουπολιτική κοσμογονία) ή μία ίβιδα (πτηνό-σύμβολο του θεού Θωθ, εξ ου και η μεταγενέστερη ενσωμάτωση του τελευταίου ως παρθενογέννητου δημιουργού στον συγκεκριμένο μύθο). Ακολούθως, ο Θωθ θα δώσει ζωή στις οκτώ αρχέγονες, μη ανθρωπομορφικές οντότητες που θα κινητοποιήσουν τη δημιουργία.

Οι φαραώ παραδοσιακά θεωρούσαν ότι η μοίρα τους είχε προκαθοριστεί πριν γεννηθούν, «όταν ήταν ακόμα στο αυγό», μια πεποίθηση που ανάγεται σε μια παραλλαγή της δημιουργίας του ηλιακού θεού, ουράνιου ισοδύναμου του φαραώ, από την εκκόλαψη του αυγού από Γκεμπ (εξ ου και η συχνή αποτύπωση στην ιερατική γραφή της λέξης για τον υιό, στο φαραωνικό επίθετο «υιός του ήλιου», με το σύμβολο του αυγού αντί της χήνας).

Στο συμβολισμό αυτό ανάγεται η συχνή παρουσία αυγών στρουθοκαμήλου, ή ομοιωμάτων τους σε πηλό, ως ταφικών κτερισμάτων σε προϊστορικές και Προδυναστικές θέσεις στο Δέλτα του Νείλου, στο Φαγιούμ και τις οάσεις. Διαβάζουμε στην επωδή 77 από το Βιβλίο των Νεκρών: «Έχω αναστηθεί σαν το μεγάλο γεράκι που βγήκε από το αυγό του». Κατά αυτόν τον τρόπο ο νεκρός συνδέεται με τον θεό ήλιο με την ελπίδα να επιτύχει την ώσμωσή του με τον χθόνιο Όσιρι κατά τη στιγμή της μεταθανάτιας ένωσης των δύο θεοτήτων στο Επέκεινα, διασφαλίζοντας έτσι αιώνια ύπαρξη και αέναη αναγέννηση με την ανατολή της κάθε καινούριας ημέρας/δημιουργίας.

Η στρουθοκάμηλος, ειδικότερα, φαίνεται πως έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης τόσο για τα αυγά όσο και για τα φτερά της, αποτελώντας το πρώτο είδος πτηνοπανίδας που απεικονίζεται στις νεολιθικές βραχογραφίες της Βαδάριας πολιτισμικής φάσης, και πολύ αγαπημένο εικονογραφικό μοτίβο στη μετέπειτα αιγυπτιακή τέχνη. Ο ιδιαίτερος συμβολισμός του φτερού της στρουθοκαμήλου αποτυπώνεται στην επιλογή του ως συμβόλου της θεάς της τάξης και αρμονίας, Μάατ, καθώς και στον ρόλο που αποδιδόταν σε αυτό κατά τη διαδικασία της ψυχοστασίας, οπότε το φτερό της θεάς έμπαινε ως αντίβαρο του ιερογλυφικού της καρδιάς προκειμένου να κριθεί η τύχη του νεκρού στον άλλο κόσμο.

Παράλληλα, βαβυλωνιακά και ασσυριακά κείμενα επεξηγούν τις μαγικές αλλά και τις θεραπευτικές τους ιδιότητες, ενώ σε διάφορες θέσεις της Εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο εντοπίζονται, με τα μέχρι στιγμής δεδομένα, τουλάχιστον είκοσι ένα αυγά στρουθοκαμήλου. Κάποια από αυτά έχουν τροποποιηθεί σε τελετουργικά σκεύη υγρών προσφορών (ρυτά), έπειτα από την προσθήκη στομίου και βάσης από διάφορα πολύτιμα υλικά, όπως φαγεντιανή, χρυσό, άργυρο, χαλκό και ξύλο.

Στην Ελληνορωμαϊκή σύνθεση από την Αίγυπτο που είναι γνωστή ως «Βιβλίο του Θωθ», αναφέρεται ότι «πρέπει να δεις στο εσωτερικό ενός αυγού στρουθοκαμήλου» για τη γνώση της αληθινής φύσης και ουσίας του θείου. Αυγά στρουθοκαμήλου, συχνά βαμμένα, έχουν βρεθεί σε πολλά αιγυπτιακά ιερά των Πτολεμαϊκών και Ρωμαϊκών χρόνων. Στην Κοπτική Αίγυπτο, το αυγό συμβολίζει τη γέννηση και ανάσταση του Χριστού και διακοσμεί το εσωτερικό πολλών Κοπτικών εκκλησιών. Η συνήθεια συνεχίζεται και κατά τους μεταγενέστερους ιστορικούς χρόνους, διαμορφώνοντας μία παράδοση που φτάνει έως τις μέρες μας, με τα αυγά στρουθοκαμήλου να είναι πλέον αναρτημένα σε πολυελαίους και καντήλια των ελληνορθόδοξων μοναστηριών.

Ανατρέχοντας και σε άλλους πανάρχαιους πολιτισμούς εντοπίζουμε παρόμοιους κοσμογονικούς μύθους: στην κινέζικη μυθολογία ο Ουρανός και η Γη δημιουργήθηκαν από την εκκόλαψη του κοσμικού αυγού από τον θεό Pan Gu και τα σανσκριτικά κείμενα κάνουν λόγο για το «κοσμικό αυγό» των βραχμανικών παραδόσεων από το οποίο βγήκε, στην αυγή του χρόνου, ο αρχέγονος Θεός της δημιουργίας.  Ενώ, επηρεασμένα από την ιδέα, ορισμένα σύγχρονα κοσμολογικά μοντέλα υποθέτουν ότι πριν από αρκετά δισεκατομμύρια έτη η μάζα του σύμπαντος συμπιέστηκε σε μια βαρυτική μοναδικότητα, που ονομάζεται κοσμικό αυγό, και επεκτάθηκε στην τρέχουσα κατάσταση από την Μεγάλη Έκρηξη γνωστή και ως Big Bang.

Δρ Κουσούλης Παναγιώτης (αιγυπτιολόγος)
Δρ Παπαδάκη Χριστίνα (αρχαιολόγος)

- R. Bailleul - LeSuer (επιμ.), Between Heaven and Earth: Birds in Ancient Egypt, Oriental Institute Monographs 35, Chicago, 2012 (προσβάσιμο εδώ: https://oi-idb-static.uchicago.edu/multimedia/202/oimp35.pdf)

- D.A. Leeming, World Mythology: a Very Short Introduction, Oxford, 2023

- J. S. Phillips, ‘Ostrich Eggshell’, UCLA Encyclopaedia of Egyptology 1/1 (2009), 1-4 (προσβάσιμο εδώ https://escholarship.org/uc/item/0tm87064)