Η Τρομερή Κίρκη

Η Κίρκη είναι μια μάγισσα γνωστή από τα εφηβικά μας χρόνια χάρη στο μάθημα της Οδύσσειας. Ποιος δεν είχε εντυπωσιαστεί, όσο κι αν βαριόταν την ώρα του μαθήματος, από την συνάντηση του πολύπαθου Οδυσσέα μαζί της; Στα χρόνια μου, που δεν είναι ούτε λίγα ούτε πολλά, δεν μας έλεγαν απολύτως τίποτα για το βιογραφικό αυτής της εντυπωσιακής ηρωίδας. Και μιας και βρισκόμασταν στην Κρήτη, θα μπορούσαν έστω να μας πουν ότι υπήρξε κόρη του Ήλιου και της Πέρσης ή Περσηίδος ή Κρήτης και αδελφή της, επίσης ικανότατης μάγισσας και μυθικής βασίλισσας της Κνωσού, Πασιφάης, αλλά και του βασιλιά της Κολχίδας, Αιήτη. Επομένως, υπήρξε «πρωτοθεία» της Κρητικοπούλας πριγκίπισσας Αριάδνης και της εξωτικής βασιλοκόρης Μήδειας. Φαίνεται πως η μαγεία, στην περίπτωση της Κίρκης, είναι οικογενειακή υπόθεση. Για κάποιους μελετητές της αρχαιότητας η Κίρκη είναι μία δεινή θεά, μέλος ενός πάνθεου παλαιότερου από αυτό των Ολυμπίων, άρρηκτα συνδεδεμένη με τα αρχέγονα στοιχεία της δημιουργίας: τη φωτιά, το νερό, το φως και το σκοτάδι. Άλλοι, πάλι, την θεωρούν εκπρόσωπο μιας παλαιάς μητριαρχικής κοινωνίας, απομεινάρι ενός αρχαιότερου πολιτισμού και ημιθεϊκή δύναμη που είναι μάλλον αβλαβής, εάν κανείς μείνει μακριά της, αλλά ιδιαιτέρως επικίνδυνη εάν εισχωρήσει στα χωράφια της. Όλοι, όμως, συμφωνούν σε ένα πράγμα: ότι το πιο δυνατό σημείο της είναι η γνώση.

Πράγματι, η Κίρκη, γνωρίζει όλες τις γλώσσες των ανθρώπων, των ζώων και των πουλιών, τα περάσματα της θάλασσας και τις παγίδες τους, τους δρόμους που οδηγούν στη χώρα των νεκρών και στις πόλεις των ζωντανών, τα πλάσματα του Κάτω Κόσμου και τα μυστικά τους, όλα της γης τα φάρμακα και τα φαρμάκια και ακόμη τις φοβερές μαγικές τέχνες. Η Κίρκη ζει σαν την Πότνια θηρών και σαν την Μπάμπα Γιαγκά των ρώσικων παραμυθιών, η οποία, για όσους δεν γνωρίζουν, μένει σε μια ξύλινη καλύβα στο δάσος, που, για να την βρεις, πρέπει να βοηθηθείς από μια μαγική κλωστή ή ένα φτερό. Όμως και πάλι, η καλύβα περιστρέφεται, φυλάγεται καλά από άγρια ζώα, και η είσοδός της δεν σου εμφανίζεται μέχρι να πεις τη μαγική φράση: Γύρνα την πλάτη σου στο δάσος και στρέψου σε εμένα.

Έτσι και η Κίρκη, ζει απομονωμένη σαν γερακίνα, σύμφωνα και με την ετυμολογία του ονόματός της, στο μικρό νησί της, που αποκαλείται Αία ή Αιαία ή Αιαίη και θυμίζει καταφύγιο άγριας ζωής. Ο τόπος αυτός βρίσκεται κοντά στις Πύλες του Άδη, μακριά από τον πολιτισμό των ανθρώπων και το μοναχικό της παλάτι είναι χτισμένο στο ξέφωτο ενός δάσους από βελανιδιές. Μαθαίνουμε ότι σπάνια φτάνουν εκεί άνθρωποι και πως από τους πρώτους που την επισκέπτονται είναι η ανιψιά της Μήδεια και οι Αργοναύτες. Χρόνια μετά, οι θυελλώδεις άνεμοι παρασύρουν στο νησί της το πλοίο του Οδυσσέα και όσα ακολουθούν είναι γνωστά. Το υγρό γεύμα που προσφέρει στους συντρόφους του αγαπημένου ήρωα τούς μεταμορφώνει σε χοίρους, ενώ περιέχει φάρμακα λυγρά που επιφέρουν λήθη. Άθελά της, η Κίρκη εγκαινιάζει έτσι μια μακρά παράδοση που θέλει τη μαγεία να βρίσκεται σε άμεση συνάφεια με το νοικοκυριό και την προετοιμασία του φαγητού, τομείς στους οποίους δεν είχαν πρόσβαση οι άνδρες. Η μάγισσα ολοκληρώνει τα κακόβουλα σχέδιά της χτυπώντας τους φιλοξενούμενούς της με το ξύλινο ραβδί της, πράξη αντικοινωνική και συνάμα επιθετική.

Ραβδί έχει, όμως, και ο Ερμής που βοηθά τον Οδυσσέα να την αντιμετωπίσει αποτελεσματικά, θωρακίζοντάς τον από τα μάγια της, δίνοντάς του πολύτιμες συμβουλές και οδηγίες για το πώς θα την προσεγγίσει και κυρίως πώς θα προφυλαχτεί από αυτήν χάρη στο καλοβότανο αντίδοτο μώλυ. Η περίφημη κιρκεία, το βότανο της Κίρκης, το ομηρικό μώλυ δεν έχει ακόμη ταυτιστεί με ασφάλεια, συνεπώς δεν γνωρίζουμε εάν είναι ο μανδραγόρας, ο απήγανος ή ο μαύρος ελλέβορος, όπως λένε οι ειδικοί. Γνωρίζουμε, όμως, πως έχει μελανόχρωμη ρίζα και γαλακτόχροα άνθη ενώ δεν είναι εύκολο για εμάς τους κοινούς θνητούς να το ξεριζώσουμε από τη γη. Πάντως, χάρη σε αυτό, τα μάγια λύνονται, οι σύντροφοι του Οδυσσέα γίνονται πάλι άνθρωποι, και μάλιστα καλύτεροι από πριν, και η πανούργα Κίρκη μεταβάλλεται με μεγάλη ευκολία σε ευεργέτρια πριν στείλει ούριο άνεμο στα πανιά του Οδυσσέα και τον αποχωριστεί, παρά τη θέλησή της, για πάντα.

Με την Κίρκη ασχολήθηκαν βεβαίως και άλλοι ποιητές και δραματουργοί της αρχαιότητας, πέρα από τον Όμηρο, όπως ο Αισχύλος, που οι σχετικοί μύθοι δεν είναι παρά διασκεδαστικές ιστορίες των παππούδων του, γι’ αυτό και εμπνέεται από αυτήν στο ομώνυμο σατιρικό του ποίημα, Κίρκη. Στον Απολλώνιο, πάλι, η Κίρκη είναι κόρη του Ήλιου και της Πασιφάης και παρουσιάζεται λίγο πιο ανθρώπινη, καθώς βασανίζεται από νυχτερινούς εφιάλτες, λίγο πριν τη σκηνή της κάθαρσης της Μήδειας και του Ιάσονα, για το φόνο του αδελφού της πρώτης, Άψυρτου:

…έφτασαν στο λιμάνι της Αίας... εκεί βρήκαν την Κίρκη να λούζει τα μαλλιά της στην άχνη της αλμυρής θάλασσας, καθώς στ’ αλήθεια είχε αυτή τρομάξει από νυχτερινά όνειρα. Είδε πως οι θάλαμοί της και όλα τα δωμάτια του οίκου της είχαν βαφτεί στο αίμα και πως φλόγα κατέστρεφε όλα τα μαγικά της φάρμακα, αυτά που είχε για να μαγεύει κάθε ξένο που ερχόταν και πως η ίδια αυτή με αίμα φονικό έσβηνε την πορφυρή φωτιά – και έτσι απαλλάχτηκε από το θανατερό φόβο. Γι’ αυτό μόλις ξημέρωσε η αυγή σηκώθηκε και με τον αφρό της θάλασσας έπλυνε τις πλεξούδες των μαλλιών της και τα ρούχα της[…] Άρχισε τη θυσία που καθαρίζει τους ικέτες δολοφόνους, όταν αυτοί πλησιάζουν τον βωμό. Πρώτα, λοιπόν, για να λυθεί το αμετάστροφο ακόμα φονικό, πήρε στα χέρια της και σήκωσε πάνω τους το νεογνό μίας γουρούνας, που οι μαστοί της ήταν ακόμα γεμάτοι από γάλα, του έκοψε τον λαιμό και με το αίμα του τους ράντισε τα χέρια. Αμέσως μετά έκανε και άλλες εξιλαστήριες προσφορές με χοές, καλώντας τον Καθάρσιο Δία, που προστατεύει τους φονιάδες ικέτες. Οι υπηρέτριές της, οι Ναϊάδες, που φρόντιζαν το καθετί, έβγαλαν έξω από τον οίκο όλα μαζί τα λύματα. Και μέσα η Κίρκη, πλάι στην εστία, ολοένα έκαιγε πίτες χωρίς κρασί, για τον εξιλασμό και προσευχόταν να πάψουν την οργή τους οι φοβερές Ερινύες.

Εκτενής αναφορά στην ιστορία της Κίρκης, αλλά και της Μήδειας, υπάρχει και στο έργο του Διόδωρου Σικελιώτη, σύμφωνα με τον οποίο οι δυο τους είναι αδελφές, κόρες της Εκάτης. Η τρισυπόστατη Εκάτη του Διόδωρου είναι βασίλισσα-ιέρεια, τοξότρια και φαρμακεύτρια με την αμφισημία της λέξης φάρμακον –αφενός δηλητήριο και αφετέρου ίαμα, μαγικό ποτό και φίλτρο– να αντιπροσωπεύεται από τις δύο θυγατέρες της, αντίστοιχα, με την Κίρκη να είναι η φαρμακεύτρια και τη Μήδεια να φέρει τον τίτλο της ιδρύτριας των γιατρικών. Τέλος, ο γεωγράφος Στράβων σχολιάζοντας τον φαρμακέα και τη φαρμακίδα αναφέρεται στην Κίρκη, πληροφορώντας μας πως θάφτηκε στη μεγαλύτερη από τις νήσους Φαρμακούσαι, κοντά στη Σαλαμίνα.

Η Κίρκη εξακολουθεί, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, να εμπνέει τους καλλιτέχνες που ποτέ δεν έκρυψαν τον θαυμασμό τους για τη μαγική πτυχή της γυναικείας φύσης που αυτή αντιπροσωπεύει.

δρ Χριστίνα Παπαδάκη, αρχαιολόγος

Πίνακας: John William Waterhouse, Κίρκη, 1891, Gallery Oldham, Oldham