Δεν υπάρχει μαγεία!

«Μαγεία δεν υπάρχει, ούτε θρησκεία.

Αυτό που υπάρχει είναι οι δικοί μας ορισμοί για αυτές τις έννοιες»[1]

Γράφουν: δρ Παναγιώτης Κουσούλης και δρ Χριστίνα Παπαδάκη


Εάν κάποιος επιχειρήσει να αναζητήσει έναν κοινό παρονομαστή στο διαχρονικό αφήγημα περί «μαγείας», αυτός συνίσταται στην απουσία ενός ενιαίου πλαισίου αναφοράς, που πηγάζει από τη πολυσύνθετη σημασία της ίδιας της έννοιας. Τις πολλές και διαφορετικές σημασίες και εκφράσεις που εμφανίζει ο επίμαχος αυτός όρος από την αρχαιότητα έως σήμερα (μαγεία, magia, χέκα, magia naturalis, magick, κ.ά.) διερευνά η ημική σχολή, δηλαδή εκείνη που αναζητά την αντίληψη που έχει μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα για τη μαγεία. Σε αυτήν  αντιπαρατίθεται η διευρυμένη ταξινομική κατηγορία «μαγεία», μέρος της εννοιολογικής τριάδας «θρησκεία, μαγεία, επιστήμη», η οποία εδράζεται στις θεωρίες επιφανών ανθρωπολόγων και κοινωνιολόγων των τελευταίων δύο αιώνων (Tylor, Frazer, Durkheim, Mauss, Lévy-Bruhl, κ.ά.). Αποτέλεσμα της «διαμάχης» μαγείας/magiae vs «μαγείας», είναι η τάση αποδόμησης ή αφαίρεσης από τον ακαδημαϊκό λόγο της δεύτερης ως εθνοκεντρική και σημασιολογικά ασαφής (π.χ. J. Smith, Meyer, Gager, Otto, Frankfurter, P. Smith, κ.ά.) και η αντικατάστασή της από άλλες αναλυτικότερες έννοιες, όπως θρησκεία ή τελετουργία, ή η υπό συνθήκες διάσπασή της σε πιο εξειδικευμένες και απαλλαγμένες από διάφορες προκαταλήψεις υποκατηγορίες, όπως μαντεία, φαρμακεία, γοητεία κ.τ.λ.

Η όλη ιδέα στηρίζεται σε μια ανάμνηση από τον λογικό θετικισμό, που συνδυάζει τη φιλοσοφία με την επιστημονική λογική βεβαιότητα και σαφήνεια,  ενώ στο ίδιο αυτό πλαίσιο οι έννοιες, και δη οι επιστημονικές, θεωρούνται ως ουδέτερες αντανακλάσεις του πραγματικού. Προφανώς και η «μαγεία» δεν είναι εγγενής κατηγορία του φυσικού κόσμου —αν και ως προς αυτό, οι «σοφοί» της αρχαίας Νειλοχώρας, και όχι μόνο, θα είχαν σίγουρα αντιρρήσεις—, ούτε βέβαια και η «θρησκεία», η «τελετουργία», η «κοινωνία», ο «λύκος» ή το «τριαντάφυλλο». Οι έννοιες περιγράφουν ή αναφέρονται σε νοητικά ή εννοιολογικά κατασκευάσματα (μοντέλα) που μιμούνται ή απηχούν στοιχεία ή πτυχές της πραγματικότητας. Η αλληλεπίδραση με τον φυσικό κόσμο δημιουργεί νοητικά μοντέλα, τα οποία απαιτούν ένα σύστημα, στόχο ή φαινόμενο, και συνήθως δεν ταυτίζονται με τα εννοιολογικά και επιστημονικά μοντέλα αυτού του συστήματος. Τα δεύτερα προσφέρουν μια καταλληλότερη αναπαράσταση του συστήματος που υπηρετούν υπό την προϋπόθεση ότι είναι ορθά, συνεπή και πλήρη. Ενώ καθημερινά η γλώσσα χαρακτηρίζεται από έναν ατελείωτο αριθμό νοητικών μοντέλων, τα εννοιολογικά μοντέλα υπόκεινται (ή θα έπρεπε να υπόκεινται) σε μεγαλύτερους ελέγχους και εδράζονται σε πιο ολοκληρωμένες θεωρίες.

Η «μαγεία» ως έννοια, αλλά και ως ειδική κατηγορία, έχει λόγο ύπαρξης, όχι επειδή συνδέεται με κάποιο διαχρονικά ομοιόμορφο εννοιολογικό μοντέλο, αλλά γιατί αντιπροσωπεύει ένα δυναμικό, μη γραμμικό, πολύπλοκο προσαρμοστικό σύστημα, το οποίο παρά τη ρευστότητα της συμπεριφοράς και των δράσεών της, παράγει χαρακτηριστικά μοτίβα-πρότυπα. Ως περιγραφική, μάλλον, παρά επεξηγηματική έννοια, λειτουργεί ως ομπρέλα για την συγκέντρωση πλείστων όσων γνωστικών, πολιτιστικών, κοινωνικών φαινομένων και πτυχών της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Αυτός ακριβώς ο πολυσύνθετος χαρακτήρας της έχει προκαλέσει συγκρούσεις, αλλά και γόνιμες συμπορεύσεις, με τις εξίσου αναλυτικές κατηγορίες «θρησκεία», «επιστήμη», πάντα σε άρρηκτη αλληλεπίδραση με το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο.

Για να τεθεί στη σωστή της διάσταση, πρέπει πρώτα να αξιολογηθούν τα επιμέρους φαινόμενα. Εάν αποδειχθεί, που δεν έχει συμβεί έως τώρα, ότι είναι παραπλανητική για τον ακριβή χαρακτηρισμό αυτών των φαινομένων, θα πρέπει να εγκαταλειφθεί. Κατά συνέπεια, η πρόκληση που καλείται να αντιμετωπίσει ο επίδοξος ερευνητής είναι η κατασκευή ενός ολοκληρωμένου μοντέλου που να συνδέει αυτά τα επιμέρους επίπεδα ερμηνείας. Η λύση δεν βρίσκεται στην εννοιολογική αποδόμηση της «μαγείας», αλλά μάλλον σε καλύτερα και ακριβέστερα θεωρητικά μοντέλα.

Ενδεικτική εργογραφία:

Frankfurter, D. 2019. “Ancient Magic in a New Key: Refining an Exotic Discipline in the History of Religions.” Στο Guide to the Study of Ancient Magic, επιμ. Από David Frankfurter, 3‒20. Leiden: Brill

Otto, B.-Ch. 2017. “Magic and Religious Individualization: On the Construction and Deconstruction of Analytical Categories in the Study of Religion.” Historia Religionum: An International Journal 9 (2017): 29‒52

Sørensen, J. 2007. A Cognitive Theory of Magic. Lanham: AltaMira Press