Η Θάλασσα και οι Τελετουργικοί Καθαρμοί

Θα μπορούσαμε να μιλάμε με τις ώρες για καθαρμούς ανθρώπων και λατρευτικών αντικειμένων με θαλασσινό νερό, όμως, στόχος μας, στο σύντομο αυτό σχόλιο, είναι να επισημάνουμε το προφανές: ότι η θάλασσα «ξεπλένει τις αμαρτίες μας» ως ο πλέον ασφαλής τόπος απόρριψης μιαρών ουσιών, βλαβερών αντικειμένων και αρνητικών συναισθημάτων. Όπως είναι γνωστό, στην αρχαιότητα, το θαλασσινό νερό ήταν απαραίτητο στους καθαρμούς που πραγματοποιούνταν με αφορμή συγκεκριμένες τελετές μετάβασης, όπως ο θάνατος, οπότε τα αποπλύματα απορρίπτονταν στη θάλασσα, για να μην έρθουν σε επαφή με κανέναν.

Στα Ειδύλλια του Θεόκριτου, ο Τειρεσίας προστάζει, αφού καούν τα φίδια που έπνιξε ο Ηρακλής στην κούνια του, να πεταχτεί η στάχτη τους στο ποτάμι και το δωμάτιο να ξεπλυθεί με αλμυρό νερό. Ενώ, εξαιτίας του λοιμού που έστειλε ο Απόλλωνας στο στρατόπεδο των Αχαιών, με αφορμή την προσβολή του ιερέα του, Χρύση, ο Ατρείδης παραγγέλλει να καθαριστούν όλοι και τα αποπλύματα να πεταχτούν στη θάλασσα.

Παράλληλα, η θάλασσα είναι ο πλέον κατάλληλος χώρος απόρριψης αντικειμένων που είναι παντελώς ανεπιθύμητα καθώς θέτουν σε κίνδυνο την ασφάλεια, την ευρυθμία και την ευταξία της ανθρώπινης ζωής. Μάλιστα, η «επιφάνεια» αντικειμένων που κάποτε αποτέθηκαν σκόπιμα στο υδάτινο περιβάλλον της, αποτελεί θεόσταλτο, και μάλιστα κάθε άλλο παρά καλό, σημάδι. Αυτό συνέβη στην περίπτωση του Πολυκράτη, που αναγκάστηκε να πετάξει στη θάλασσα το πιο πολύτιμο δακτυλίδι του, έργο του φημισμένου τεχνίτη Θεόδωρου από τη Σάμο, ώστε να νιώσει τον πόνο του αποχωρισμού και να μην προκαλεί με τις επιτυχίες και την ευτυχία του τον φθόνο των θεών, όμως, αυτό βρέθηκε ξανά στα χέρια του με έναν απίθανο τρόπο: ήταν στην κοιλιά ενός μεγάλου ψαριού που έπιασε ένας φτωχός ψαράς και δώρισε στον βασιλιά για το αξίωμά του· η επανεμφάνιση του δακτυλιδιού προμήνυε τις συμφορές που επακολούθησαν στη ζωή του Πολυκράτη, διδάσκοντάς μας ότι κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από το πεπρωμένο του.

Στις αρχαίες πηγές, γενικά, ο συχνά δημόσιος, κατά κανόνα καταδικαστικός, χαρακτήρας του «καταποντίζειν», συνδέεται με την αντίληψη ότι ο υγρός θάνατος, στην κυριολεκτική και μεταφορική του διάσταση, είναι ιδιαιτέρως ταπεινωτικός, γι’ αυτό και αξίζει μονάχα σε καθετί «μιαρό». Συνεπώς, τα απόμακρα και φοβικά βάθη της θάλασσας, αλλά και των ποταμών που εκβάλλουν σε αυτήν, ήταν συνδεδεμένα, πρακτικά και συμβολικά, με την ασφαλή απόρριψη των ανεπιθύμητων, έμψυχων και άψυχων, στοιχείων.

Ίσως δεν είναι τυχαίο που ακόμη και σήμερα, αποθέτουμε στη θάλασσα τις αρνητικές σκέψεις και τα άσχημα συναισθήματα γι' αυτό και η επαφή με το θαλασσινό νερό μας εξαγνίζει και μας ανανεώνει. Ας εκμεταλλευτούμε, λοιπόν, την ευκαιρία που μας προσφέρει το καλοκαίρι και ας καθαρίσουμε την ψυχή και το πνεύμα μας από καθετί «μιαρό» που μας γεμίζει με αρνητικά συναισθήματα. 

Δρ Χριστίνα Παπαδάκη, αρχαιολόγος

https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/mythology/lexicon/water/contents.html
Πίνακας: Πίνακας: Circe, Frederick Stuart Church 1910.9.4, Smithsonian American Art Museum