Ρούχα «δεμένα» με ξόρκια μαγικά

Ο φετιχισμός και η μαγεία του υφάσματος, ωστόσο, έχουν μελετηθεί ελάχιστα, μολονότι στις παραδόσεις των πολιτισμών της Μεσογείου υπάρχουν πολλές σχετικές λαϊκές και λόγιες λογοτεχνικές αφηγήσεις. Θέμα ενδιαφέρον σε όλες του τις εκφάνσεις, το ρούχο αποτελεί το πρωταρχικό και πλέον αναπόσπαστο «φυλακτήριο» του ανθρώπινου σώματος από τις πρώτες στιγμές της ζωής του.

Η ύφανση συνιστά τελετουργική πράξη υψίστης σημασίας, που εκτελείται παραδοσιακά από τις γυναίκες, και συμβολίζει την ενότητα και την συνοχή της κοινότητας. Το γνέσιμο είναι η διαδικασία και, πρωτίστως, η ικανότητα παραγωγής δύο ειδών νήματος, του στημονιού (στήμων), που αντιστοιχεί στο αρσενικό, ισχυρό και σκληρό νήμα και του υφαδιού (κρόκη), που αντιπροσωπεύει το μαλακό και εύκαμπτο θηλυκό στοιχείο του υφάσματος. Στην ύφανση, αυτά τα δύο στοιχεία ενώνονται, με την υφάντρα να εκφράζει την ικανότητα του θηλυκού να τίκτει και να συνενώνει τις δύο θεμελιακές οντότητες του κόσμου, του θηλυκού και του αρσενικού, και συνακόλουθα της οικογένειας και ολόκληρης της κοινότητας, με τρόπο «μαγικό».

Περαιτέρω, το ύφασμα λειτουργεί ως φορέας μαγικών ιδιοτήτων που μάλιστα μεταδίδονται στον αποδέκτη του. Ο πέπλος εμφανίζεται ως «μαγικό» σύνεργο ήδη στην Οδύσσεια (ε 333 κ.ε.) ενώ και στους παπύρους απαντά συχνά η χρήση της δοράς κάποιου ζώου κυρίως για θεραπευτικούς λόγους. Στο ίδιο μήκος κύματος, η λεοντή του Ηρακλή έχει προστατευτική λειτουργία, ενώ δεν πρέπει να παραλείψουμε τη μαγική ισχύ του «χρυσόμαλλου δέρατος», η κλοπή του οποίου την αφανίζει αυτομάτως.

Συχνά το ίδιο το ρούχο έχει τέτοια βαρύτητα «υποκατάστασης» που παίρνει τη θέση του φέροντος, όπως στην περίπτωση του πέπλου της απηχθείσας ωραίας Ελένης. Σύμφωνα με τη μαγική ιστορία του Σέτνε Καμουάς, υψηλόβαθμου ιερέα του Φθα, το ένδυμα θεωρείται απαραίτητο για την τελετουργική «ανάδυση» του σώματος στην παράδοση της αρχαίας Νειλοχώρας: «Ο Σέτνε επρόκειτο να αναδυθεί στο φως της ημέρας, αλλά δεν τα κατάφερε, γιατί δεν φορούσε ρούχα».

Τη μαγική διάσταση του ενδύματος αντανακλούν λαϊκοί θρύλοι και δοξασίες που σχετίζονται με τις Νεράιδες και το «σκλάβωμά» τους μέσα από την απόσχιση και την παρακράτηση από τους κοινούς θνητούς ενός μικρού κομματιού από το φόρεμά τους, ενέργεια που ισοδυναμεί με την αφαίρεση της μαγικής τους δύναμης και την αιχμαλωσία τους.

Για όλους αυτούς τους λόγους, το ρούχο χρησιμοποιείται ως "υποκατάστατο", προπάντων στις αρχαίες τελετές ερωτικής μαγείας. Στο δεύτερο, λοιπόν, Ειδύλλιό του, με τον τίτλο Φαρμακεύτριαι (στ. 1-62), ο Θεόκριτος σκηνοθετεί, σε εννιά τετράστιχες στροφές, τη μαγική τελετουργία της, ερωτευμένης με τον νεαρό Δέλφη, Σιμαίθας, που λαμβάνει χώρα μέσα στη νύχτα, κάτω από το φως του φεγγαριού, χρησιμοποιώντας δάφνη και διάφορα φίλτρα καθώς κι ένα αγγείο που πρέπει να στεφανωθεί με κατακόκκινο μαλλί. Η Σιμαίθα καίει τρεις ουσίες: σπόρους κριθαριού, λέγοντας σκορπώ τα οστά του Δέλφη, καθώς τους ρίχνει στη φωτιά, δαφνόφυλλα που τοποθετούνται στις φλόγες με την επιθυμία έτσι ακριβώς να καεί και το σώμα σου και πίτουρα. Στη συνέχεια, προσεύχεται στην Άρτεμη - Εκάτη, όμως, η προσευχή διακόπτεται από ουρλιαχτά σκύλων που προμηνύουν την άφιξη της θεάς στο τρίστρατο και η Σιμαίθα, για να προστατευτεί, πρέπει να χτυπήσει ένα χάλκινο δίσκο, ένα γόγγο. Για να καμφθεί ο Δέλφης, η Σιμαίθα λιώνει κερί, λέγοντας έτσι ακριβώς να λιώσει και αυτός, γυρίζει μια σβούρα, ζητώντας έτσι να τριγυρίζει έξω από την πόρτα της και κάνει τρεις σπονδές παρακαλώντας να ξεχάσει ο Δέλφης κάθε άλλο έρωτα. Μέχρι εδώ ο Δέλφης εμπλέκεται μόνο έμμεσα στην τελετουργία, όμως, στην τρίτη φάση της η παρουσία του γίνεται εντονότερη με τη Σιμαίθα να σκίζει ένα κομμάτι από το μανδύα του και να τον πετά στη φωτιά. Στη συνέχεια διατάζει την υπηρέτριά της να πάρει θρόνα, δηλαδή φάρμακα, και να τα τσαλαπατήσει στο κατώφλι του Δέλφη, καθώς θα αναφωνεί έτσι να διαλυθούν τα οστά σου, και η ίδια αρχίζει να βράζει μια σαύρα για να ετοιμάσει ένα ερωτικό φίλτρο.

Η λειτουργία της «υποκατάστασης» και της «δέσμευσης» που επιτελεί το μαγεμένο ρούχο, επιβιώνει στον κινηματογράφο με τον σκηνοθέτη - "σαμάνο", να προ-λαμβάνει το αποτέλεσμα, γνωρίζοντας τις τεχνικές της σύγχρονης μαγείας που καθηλώνουν το κοινό, αναπαράγοντας τους μύθους της εποχής μας, αλλά και στη βιομηχανία της μόδας: ένας προφανής σύνδεσμος μεταξύ μαγείας και μόδας, που χρησιμοποιείται πολύ από τα αγγλόφωνα περιοδικά μόδας, είναι το glamour, από τη σκωτσέζικη λέξη, gramayre/glamer,  «μαγεία, ξόρκι», για να δηλώσει την αίγλη και γοητεία της μόδας, η οποία βασίζεται πρωτίστως σε μία μαγική κατασκευή εικόνων αποπλάνησης.

Δρ Παναγιώτης Κουσούλης, Δρ Χριστίνα Παπαδάκη

---------------------------------------------------------------

ΠΗΓΕΣ:
Ξένιος Ν., "Το μαγεμένο ρούχο", Αρχαιολογία και Τέχνες 72 (Σεπτέμβριος 1999), 31-35.
Ζερβός Κ., "Η σιωπή της Αρήτης και η συμβολική του ρούχου στην Οδύσσεια", Αρχαιολογία και Τέχνες 82 (Μάρτης 2002), 30-37.
Lichtheim M., Ancient Egyptian Literature: A Book of Readings, vol. 3, Berkeley: University of California Press, 1980, 135.
Lipovetsky G., The Empire of Fashion: Dressing Modern Democracy. Princeton: Princeton University Press, 1994.
Graf F., Η Μαγεία στην ελληνορρωμαϊκή αρχαιότητα, Χανιώτης Α. (επιμέλεια), Μυλωνόπουλος Γ. (μετάφραση), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2004.