Νήματα, Περίαπτα, Μαρτάκια

Γράφει η δρ. Χριστίνα Παπαδάκη ~

Να ‘ναι και [ε]μέ τα ρόδα μου σαν τα δικά σου ρόδα:
πολύτιμα φυλακτά από χρωματιστά νήματα

Οι αρχαίοι Έλληνες για να προφυλάξουν τα παιδιά τους από τη βασκανία χρησιμοποιούσαν διάφορα περίαπτα που τους κρεμούσαν στον λαιμό, στο στήθος, στους καρπούς ή στους αστραγάλους και ήταν γνωστά ως περιάμματα, φυλακτήρια, βασκάνια, προβασκάνια, ιερώματα ή απωσίκακα. Συνήθως, αρκούσαν μόλις λίγα βαμμένα νήματα όπως ο μάρτης της λαϊκής μας παράδοσης, που προσδενόταν την παραμονή της 1^ης Μαρτίου ή το πρωί της ίδιας ημέρας στον καρπό του δεξιού ή και των δύο χεριών, στον βραχίονα, στα δάκτυλα ή ακόμη και στον τράχηλο ενώ οι μεγαλύτεροι σε ηλικία συνήθιζαν να τον τοποθετούν στο μη εμφανές σημείο του μεγάλου δακτύλου των ποδιών τους προς αποφυγή σκωπτικών σχολίων.

Η κατασκευή του "μάρτη" ήταν ασχολία των μητέρων ή των νεαρών κοριτσιών της οικογένειας και πραγματοποιούνταν κρυφά, συνήθως, πριν από την ανατολή του ήλιου ή κατά τη διάρκεια της νύχτας. Στην Κρήτη, μέχρι και την περίοδο του Μεσοπολέμου, συνηθιζόταν το έθιμο του αστροφεγγίσματος των νημάτων του μάρτη, της ολονύχτιας, δηλαδή, παραμονής τους κάτω από το φως του φεγγαριού και των αστεριών. Το αστρονόμισμα του μάρτη πραγματοποιούταν με συγκεκριμένους κανόνες, διαφορετικούς σε κάθε περιοχή του νησιού. Συνήθως, όμως, τα νήματα αναρτιόνταν στις τριανταφυλλιές, καθώς, ειδικά για τα κορίτσια, η τριανταφυλλιά μπορούσε, σύμφωνα με τον νόμο της συμπάθειας, να τους μεταδώσει, μέσω των νημάτων, την ομορφιά των ρόδων της. Το τελετουργικό περιλάμβανε σχετική ευχή, που συνήθως, πρόφερε η μητέρα, αποσπώντας το επόμενο πρωί τα νήματα του μάρτη από την τριανταφυλλιά: Να ‘ναι και [ε]μέ τα ρόδα μου σαν τα δικά σου ρόδα.

Ο κάτοχος ήταν υποχρεωμένος να φοράει τον μάρτη του καθόλη τη διάρκεια του Μαρτίου ή μέχρι την Κυριακή του Πάσχα και σε κάποιες περιπτώσεις έως την παραμονή της εορτής του αγίου Ιωάννη. Η απόσπαση του μάρτη από το σώμα γινόταν με προσοχή, ακολουθώντας πιστά, ανά περιοχή, ένα συγκεκριμένο τελετουργικό με ενδιαφέρουσες προεκτάσεις, που ολοκληρώνει τον σκοπό του φυλακτού, ο οποίος δεν ήταν άλλος από την προστασία του δέρματος, και γενικότερα της υγείας, από την δυσμενή επήρεια των ακτίνων του πρωτοφανούς, και γι’ αυτό επικίνδυνου, ανοιξιάτικου ήλιου, μέσω της συμπαθητικής μαγείας. Στο πλαίσιο αυτό, θεωρείται πως το λευκό χρώμα συμβολίζει το πρωινό ασθενέστερο και το ερυθρό το μεσημβρινό ισχυρότερο ηλιακό φως. Συνδυαζόμενα, όμως, το λευκό και το ερυθρό νήμα προφυλάσσουν από κάθε κακό που μπορεί να προκαλέσει ο δυνατός ήλιος στο δέρμα.

Η μαγική δύναμη των χρωματισμένων νημάτων υπήρξε κοινή πίστη στους αρχαίους αλλά και στους νεότερους πολιτισμούς, προοιωνίζοντας την υγεία, την ευεξία, το κάλλος και την ευημερία του κατόχου. Ειδικότερα η χρήση της κόκκινης κλωστής μαρτυρείται συχνά σε μαγικές και μυστηριακές τελετές και λατρείες, όπου ταυτίζεται με το νήμα της ζωής που υφαίνει η Μοίρα Κλωθώ και θεωρείται ότι με το δέσιμο ξορκίζει το κακό μάτι και ενισχύει το μέλος του σώματος στο οποίο συνάπτεται. Οι πανάρχαιες ρίζες του εθίμου αυτού συνδέονται με τα Ελευσίνια Μυστήρια, κατά την πέμπτη ημέρα των οποίων οι απόγονοι του μυθικού Κρόκου, γνωστοί ως Κροκωνίδες, έδεναν το μάλλινο κροκοῦν, δηλαδή μία ταινία στο χρώμα της ζαφοράς, στο δεξί χέρι και στον αριστερό μηρό κάθε μύστη, ίσως ως αποτρεπτικό του κακού προς όφελος των μυημένων. Στο ίδιο πλαίσιο εγγράφεται και η συνήθεια της περίζωσης των μυστών με πορφυρές ταινίες στα μυστήρια της Σαμοθράκης.

Συχνή είναι η χρήση των νημάτων και στην ερωτική μαγεία. Ο Βιργίλιος στα Βουκολικά αναφέρεται στην τριπλή περίδεση πολύχρωμων μίτων στην εικόνα αυτού που επιθυμούμε να σαγηνεύσουμε ενώ σε άλλο σημείο σχολιάζει μία ιέρεια που ενώνει με τριπλό κόμπο τρεις πολύχρωμους στήμονες για την παρασκευή μαγικών φίλτρων. Ο Πετρώνιος, πάλι, μνημονεύει μαγγανείες με την περίδεση στον λαιμό ενός μίτου πλεγμένου από πολύχρωμα στημόνια ενώ σε καθοδηγητικό ερωτικό κατάδεσμο του 4^ου αιώνα π.Χ. αναγράφεται η κάτωθι προτροπή:

Τύλιξε μία κόκκινη κλωστή από πορφυρό μαλλί γύρω από την κούπα, να δέσουμε με ξόρκι τον εραστή του που είναι τόσο σκληρός μαζί μου.

 -------------

Πολίτης Ν., «Λαογραφικά Σύμμεικτα», τόμος Β, Ακαδημία Αθηνών, 1975.

Ψιλάκης Ν., Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη. Έθιμα στον κύκλο του χρόνου, Ηράκλειο: Καρμάνωρ, 2005.

Μερκούρη Χ., «Φυλακτήριο ἐκκρέμαται τοῖς παιδίοις. Οι μαρτυρίες των χοών», στο  Μερκούρη Χ. (επιμ), Βάσκανος οφθαλμός. Σύμβολα μαγείας από ιδιωτικές αρχαιολογικές συλλογές, Αθήνα 2010, 77-86.

Στρουμπούλη Α., «Κόκκινη κλωστή δεμένη», στο Μαγεία και μεταφυσικός κόσμος. Πρακτικά ημερίδας, 19 Δεκεμβρίου 2009, Οργάνωση Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και Φίλοι Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, Αθήνα 2011, 35-38.